પાંચ શ્રુતકેવળી

અંતિમ કેવળી શ્રી જંબુસ્વામી નિર્વાણ પામ્યા તે જ દિવસે કોઈને કેવળજ્ઞાન થયું નહોતું અર્થાત્ તેમના પછી કોઈ અનુબધ્ધકેવળી થયા નથી. તેમના નિર્વાણ બાદ કેટલાક સમય પછી અંતિમ કેવળી શ્રીધર ભગવંત થયા, જેઓ કુંડલગિરિથી સિધ્ધપદ પામ્યા. ચારણ ઋષિવરોમાં અંતિમ ઋષિવર શ્રુત, વિનય અને સુશીલથી સંપન્ન "શ્રી" નામના ઋષિ થયા. મુકુટબધ્ધ રાજાઓમાં ચંદ્રગુપ્ત નામના રાજાએ જિનદીક્ષા અંગીકાર કરી ત્યાર પછી મુકુટબધ્ધ રાજાઓમાંથી કોઈએ પણ જિનદીક્ષા ધારણ કરી નથી.

જંબુસ્વામી પછી વિષ્ણુનંદિ, નંદિમિત્ર, અપરાજિત, ગોવર્ધન અને ભદ્રબાહુસ્વામી એ પાંચેય આચાર્યો બાર અંગના ધારક શ્રુતકેવળી થયા. તેમનો કુલ સામુહિક સમય સો વર્ષનો છે. તેમના પછી કોઈ શ્રુતકેવળી થયા નથી.

હવે, આપણે આ પાંચેય શ્રુતકેવળી ભગવંતોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય જોઈશું :

(1) પ્રથમ શ્રુતકેવળી શ્રી વિષ્ણુનંદિ : (અપરનામ વિષ્ણુ, નંદિ અથવા નંદિમુનિ)

સમય : વીર નિર્વાણ સંવત ૬૨ થી ૭૬, ઇ.સ. પૂર્વ ૪૬૫ થી ૪૫૧. (૧૪ વર્ષ)

જંબુસ્વામીના નિર્વાણ બાદ સકલ સિધ્ધાંતના જ્ઞાતા શ્રી વિષ્ણુનંદિ આચાર્ય હતા, જેઓ બાર અંગના ધારક પ્રથમ શ્રુતકેવળી થયા. ઉગ્ર તપના કારણે તેમનું શરીર અત્યંત કૃશ થયું હતું. તેઓ જ્ઞાન, ધ્યાન અને તપમાં લીન રહેતા હોવા છતાં મુનિસંઘનું કુશળતાથી સંચાલન કરતા હતા. આપના પ્રભાવથી સંઘના મુનિવરો પોતાના કર્તવ્યથી વિચલિત થતા નહોતા. આપની પ્રશાંત, સૌમ્ય મુદ્રાનો મુનિસંઘ પર વિશિષ્ટ પ્રભાવ હતો.

આપે ચૌદ વર્ષ સુધી સંઘ સહિત અનેક પ્રદેશોમાં વિહાર કરી ધર્મોપદેશ દ્વારા જગતના જીવોનું કલ્યાણ કર્યું. અંતમાં આપે નંદિમિત્ર આચાર્યને બાર અંગનો ઉપદેશ આપી તેમ જ સંઘનો બધો જ ભાર સોંપી દેવલોકમાં પધાર્યા.

(2) બીજા શ્રુતકેવળી શ્રી નંદિમિત્ર :

સમય : વીર નિર્વાણ સંવત : ૭૬ થી ૯૨, ઇ.સ. પૂર્વ ૪૫૧ થી ૪૩૫ (૧૬ વર્ષ).

• મહામુનિ નંદિમિત્ર ધ્યાન અને અધ્યયન એ બે જ પ્રવૃત્તિ દ્વારા પોતાની આત્મ-સાધનામાં તલ્લીન રહેતા હતા. તેઓ ઉપસર્ગ અને પરિષહોને સામ્યભાવથી સહન કરતા હતા.
• આપે ૧૬ વર્ષ સુધી સંઘ સહિત વિવિધ નગરોમાં વિહાર કરી મહાવીર શાસનનો પ્રચાર કર્યો અને ધર્મોપદેશ આપી અનેક જીવોને કલ્યાણનો માર્ગ બતાવ્યો.
• અંતમાં આપે શ્રી અપરાજિત આચાર્યને બાર અંગનો ઉપદેશ આપી તેમ જ સંઘના સંચાલનની જવાબદારી આપી દેવલોક પધાર્યા.

(3) ત્રીજા શ્રુતકેવળી શ્રી અપરાજિત આચાર્ય :

સમય : વીર નિર્વાણ સંવત : ૯૨ થી ૧૧૪, ઇ.સ. પૂર્વ ૪૩૫ થી ૪૧૩ (૨૨ વર્ષ)

શ્રી અપરાજિત આચાર્યદેવે ઉગ્ર તપ દ્વારા કષાય-અગ્નિને ઉપશમ કરેલી. ધ્યાન, અધ્યયન અને અધ્યાપન જ આપનું મુખ્ય કાર્ય હતું. આપનું શરીર કૃશ હોવા છતાં આપનું આત્મિક બળ અતુલ હતું. આપની સૌમ્ય પ્રકૃતિ અને હિત-મિત વચનો સંઘમાં ખાસ વિશેષતા રાખતાં હતાં. આપ અન્યમતના ખંડન કરવામાં તથા જૈનમતને સત્ય સિધ્ધ કરવામાં કુશળ હતાં.

શ્રી અપરાજિત આચાર્ય વાદ કરવામાં અત્યંત નિપુણ હતા, કોઈ તેમને હરાવી શકતું નહીં. તેથી તેમનું અપરાજિત નામ સાર્થક હતું. તેઓ બાર અંગના જ્ઞાતા શ્રુતકેવળી હતા. સંઘનું સફળ સંચાલન કરતાં કરતાં સંઘ સહિત અનેક દેશ, નગર અને ગામોમાં વિહાર કરી વીરશાસનના પ્રચાર-પ્રસારમાં મહત્વપૂર્ણ યોગદાન આપ્યું હતું. અંતમાં આપે શ્રી ગોવર્ધન આચાર્યને બાર અંગનું જ્ઞાન આપી તેમ જ સંઘનું સંચાલન સોંપી દેવગતિ પ્રાપ્ત કરી.

(4) ચોથા શ્રુતકેવળી શ્રી ગોવર્ધન આચાર્ય :

સમય : વીર નિર્વાણ સંવત ૧૧૪ થી ૧૩૩, ઇ.સ. પૂર્વ ૪૧૩ થી ૩૯૪, (૧૯ વર્ષ).

આપ શ્રી અપરાજિત શ્રુતકેવળીના શિષ્ય હતા. અંતર્‍બાહ્ય ગ્રંથિના પરિત્યાગી, મહા તપસ્વી તથા અષ્ટાંગ મહાનિમિત્તના જ્ઞાતા હતા. આપે ભદ્રબાહુને બાર અંગનું જ્ઞાન આપી, સંઘનું સંપૂર્ણ સંચાલન સોંપી તેમ જ સમાધિમરણપૂર્વક દેહત્યાગ કરી દેવગતિને પ્રાપ્ત કરી.

(5) પાંચમા-અંતિમ શ્રુતકેવળી શ્રી ભદ્રબાહુ (પ્રથમ) :

સમય : વીર નિર્વાણ સંવત ૧૩૩ થી ૧૬૨, ઇ.સ. પૂર્વ ૩૯૪ થી ૩૬૫, (૨૯ વર્ષ).

એક વખત ગોવર્ધન આચાર્ય સંઘ સહિત વિહાર કરતાં કરતાં ઉર્જયન્તગિરિ પર્વત ઉપર ભગવાન નેમિનાથ જિનેન્દ્રની સ્તુતિ-વંદના કરી દેવકોટ્ટનગરમાં પધાર્યા, જે પોડ્રવર્ધન દેશમાં સ્થિત હતું. ત્યાં તેમણે રસ્તામાં કેટલાક બાળકોને રમતાં જોયા. તેમાંનો એક બાળક તેજસ્વી અને પ્રખર બુધ્ધિવાળો હતો. તેણે એકની ઉપર એક એમ ચૌદ ગોળ પત્થર ચઢાવી દીધા. આ જોઈને આચાર્યશ્રીએ નિમિત્તજ્ઞાનથી જાણી લીધું કે આ બાળક બાર અંગનો ધારક અંતિમ શ્રુતકેવળી થશે. તેમણે બાળકનું નામ, પિતાનું નામ વગેરે પૂછ્યું. બાળકે પોતાનું નામ ભદ્રબાહુ અને પિતાનું નામ સોમશર્મા કહ્યું. આચાર્યશ્રીએ પૂછ્યું : ’વત્સ ! તું અમને તારા પિતાને ઘરે લઈ જઈશ ?’ બાળક તેમને તત્કાલ પોતાના ઘેર લઈ ગયો. ભદ્રબાહુના પિતા સોમશર્માએ આચાર્ય મહારાજને જોતાં જ વિનયથી નમસ્કાર કરી, ઉચ્ચ આસન પર બેસાડ્યા. ગોવર્ધન આચાર્યદેવે કહ્યું : ’તમે તમારા દિકરાને વિદ્યા ભણાવવા માટે મારી પાસે મોકલો.’ સોમશર્માએ તેમની વાત સ્વીકારી અને આચાર્યશ્રીની સાથે પોતાના દિકરા ભદ્રબાહુને મોકલ્યો. આચાર્યદેવે તેને ઘણી વિદ્યાઓ શીખવાડી અને ઉચ્ચકોટિનો વિદ્વાન બનાવ્યો. પછી કહ્યું કે હવે તું વિદ્વાન થઈ ગયો છે, તેથી તું હવે તારા માતા-પિતા પાસે જઈ શકે છે. ભદ્રબાહુ પોતાના પિતા પાસે આવે છે. તેઓ તેને વિદ્વાન જોઈને ખૂબ આનંદિત થાય છે.

પછી ભદ્રબાહુ પિતાની આજ્ઞા લઈને ફરી આચાર્યદેવના સંઘમાં આવે છે અને દિગંબર દીક્ષા અંગીકાર કરે છે. દીક્ષા બાદ ભદ્રબાહુ મુનિરાજ ઉગ્ર તપની સાથે સાથે અધ્યયનમાં લીન રહે છે. ગોવર્ધન આચાર્યદેવ તેમને બાર અંગનું જ્ઞાન આપે છે તેમ જ સંઘની પૂર્ણ જવાબદારી સોપી, સમાધિમરણપૂર્વક દેહ ત્યાગ કરીને દેવગતિને પ્રાપ્ત કરે છે.

ભદ્રબાહુ શ્રુતકેવળી પોતાના વિશાળ સંઘ સાથે અનેક દેશોમાં વિહાર કરતાં કરતાં ઉજ્જૈન પધારે છે. ત્યાં સિપ્રા નદીના કિનારે ઉપવનમાં રોકાય છે. ત્યાં સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય આવીને તેમની વંદના કરે છે.

એક દિવસ ભદ્રબાહુ સ્વામી આહાર માટે નગરીમાં આવે છે અને એક મકાન પાસે ઉભા રહે છે, ત્યાં કોઈપણ મોટી વ્યક્તિ નહોતી, પરંતુ પારણામાં ઝૂલતા બાળકે કહ્યું : ’મુનિરાજ ! આપ અહીંથી તુરંત જ ચાલ્યા જાઓ, ચાલ્યા જાઓ’. ત્યારે ભદ્રબાહુ સ્વામીએ પોતાના નિમિત્તજ્ઞાનથી જાણી લીધું કે અહીં બાર વર્ષનો ભારે દુષ્કાળ પડવાનો છે. બાર વર્ષ સુધી વરસાદ નહીં થવાથી અનાજ વગેરે થશે નહીં, ધીમે ધીમે આ પ્રદેશમાંથી મનુષ્યો બીજે ચાલ્યા જશે. આમ જાણીને તેઓ આહાર લીધા વિના જ પાછા ફર્યા. ત્યાંથી જિનમંદિરમાં આવી જરૂરી ક્રિયાઓ કરી, બપોરે જ સમસ્ત મુનિસંઘમાં જાહેરાત કરી કે અહીં બાર વર્ષનો દુષ્કાળ પડવાનો છે, માટે સમસ્ત સંઘે દક્ષિણ દેશમાં ચાલ્યા જવું.

સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તને રાત્રે સોળ સ્વપ્ના આવે છે. તેઓ આચાર્ય ભદ્રબાહુ પાસે ધર્મોપદેશ સાંભળવા તથા આ સ્વપ્નાનું ફળ પૂછવા આવે છે. આચાર્યદેવે કહ્યું : ’તમારા સ્વપ્ના અનિષ્ટ ફળના સૂચક છે. અહીં બાર વર્ષ સુધી ભારે દુષ્કાળ પડવાનો છે, તેમાં જાન-માલનું ઘણું નુકશાન થશે’.

ચંદ્રગુપ્ત રાજા આ વાત સાંભળી, વૈરાગ્ય થતાં, પોતાના પુત્રને રાજ્યનો ભાર સોંપી આચાર્ય ભદ્રબાહુ પાસે જિનદીક્ષા અંગીકાર કરે છે.

આચાર્ય ભદ્રબાહુ ત્યાંથી સંઘ સહિત નીકળીને દક્ષિણ ભારતમાં શ્રવણબેલગોલા પધારે છે. ત્યાં તેમણે કહ્યું : ’મારું આયુષ્ય હવે અલ્પ છે. તેથી હું અહીં જ રહીશ’. તેમણે મુનિસંઘને જણાવી દીધું કે તેઓ શ્રી વિશાખાચાર્યના નેતૃત્વમાં આગળ જાય.

ભદ્રબાહુ આચાર્ય શ્રુતકેવળી હોવા ઉપરાંત અષ્ટાંગ મહાનિમિત્તના પણ જ્ઞાતા હતા. તેઓ દક્ષિણ દેશમાં જૈનધર્મના પ્રચારની વાતથી માહિતગાર હતા જ. તેથી જ તેમણે બાર હજાર સાધુઓના વિશાળ સંઘને દક્ષિણમાં જવાની આજ્ઞા કરી હતી. તેમને પૂર્ણ વિશ્વાસ હતો કે ત્યાં જૈન સાધુઓના આચારનું પાલન નિર્વિઘ્નપણે થશે.

ભદ્રબાહુ આચાર્ય અહીં શ્રવણબેલગોલામાં જ રહી જાય છે. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય, કે જેમનું દીક્ષા નામ પ્રભાચંદ્ર હતું તેઓ પણ, પોતાના ગુરુની સેવા-સુશ્રુષા માટે અહીં રોકાઈ જાય છે. ભદ્રબાહુસ્વામીએ અવમૌદર્ય (ઉણોદર) તપ કર્યું અને પછી સમાધિમરણ પ્રાપ્ત કર્યું. તેમના સમાધિમરણ સંબંધી ભગવતી આરાધનામાં આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે :

ओमोदरिये घोराए भद्रबाहु य संकिलिट्ठमदी।

घोराए तिगिंच्छाए पडिवण्णें उत्तमं ठाणं ।।૧૫૪૪।।

ભદ્રબાહુસ્વામીના સ્વર્ગારોહણ બાદ બાર અંગના જ્ઞાનનો અભાવ થયો, કેમ કે તેઓ અંતિમ શ્રુતકેવળી હતા. ભદ્રબાહુ શ્રુતકેવળીના સ્વર્ગારોહણ બાદ શ્વેતાંબર પંથની અલગ પરંપરાઓ શરૂ થઈ.

ભદ્રબાહુસ્વામીના સંઘના જ સ્થૂલીભદ્ર અને સ્થુલાચાર્ય રામલ્ય નામના સાધુઓએ, ઉત્તર પ્રાંતમાં બાર વર્ષના દુષ્કાળના કારણે તે પ્રદેશો ત્યાગ કરી દક્ષિણમાં ગમન કરી જવા સંબંધીની, આચાર્યશ્રીની આજ્ઞા માની નહિ અને તેઓ ઉત્તર પ્રાંતમાં જ કેટલાક અન્ય સાધુઓ સાથે રહી ગયા. આ બાર વર્ષના દુષ્કાળ દરમ્યાન ઉત્તર પ્રાંતમાં સાધુઓ મુનિધર્મના આચારોનું નિર્દોષ પાલન કરી શક્યા નહીં, જેના ફળ સ્વરૂપે અત્યાર સુધી અખંડ રહેલું જિનશાસન બે ભાગમાં વિભાજિત થયું.

શ્રી વિશાખાચાર્ય, આચારાંગ આદિ અગિયાર અંગ તથા ઉત્પાદપૂર્વથી લ‍ઇને વિદ્યાનુવાદ પૂર્વ સુધીના દશ પૂર્વના જ્ઞાતા હતા અને બાકીના ચાર પૂર્વના એકદેશ ધારક હતા. આ વિશાખાચાર્યના આદેશ અને નિર્દેશથી બાર હજાર મુનિવરોએ દક્ષિણ દેશમાં વીરશાસનનો પ્રચાર-પ્રસાર કર્યો પાંડયદેશોમાં વિહાર કર્યો તેમ જ પોતાની સાધુચર્યાનું નિર્દોષરૂપથી પાલન કર્યું. બાર વર્ષના દુષ્કાળ બાદ તેઓ ફરી ઉત્તર દેશમાં વિહાર કરી ગયા.

શ્રી વિશાખાચાર્યની પરંપરામાં ક્રમે કરીને અગિયાર આચાર્યો થયા, કે જેઓ ૧૧ અંગ અને દસ પૂર્વના ધારક હતા. તેઓશ્રીના નામ આ પ્રમાણે છે: શ્રી વિશાખાચાર્ય, પ્રોષ્ઠિલ, ક્ષત્રિય, જયસેન (જય), નાગસેન (નાગ), સિદ્ધાર્થ, ઘૃતિષેણ, વિજય (વિજયસેન), બુદ્ધિલ્લ (બુદ્ધિલિંગ), ગંગદેવ (દેવ) અને ધર્મસેન (સુધર્મ).

તેમનો બધાનો કુલ સમય ૧૮૩ વર્ષનો છે.

આચાર્ય ધર્મસેનના સ્વર્ગવાસ બાદ દશપૂર્વ જ્ઞાનનો વિચ્છેદ થઈ ગયો. પરંતુ એટલી વિશેષતા રહી કે શ્રી નક્ષત્ર, જયપાલ, પાંડવ, ધ્રુવસેન (દ્વુમસેન, ઘુતસેન) અને કંસ - આ પાંચ આચાર્યો ૧૧ અંગના ધારક થયા. આ પાંચ આચાર્યોનો કુલ સમય ૧૨૩ વર્ષનો છે.

કંસાચાર્યના સ્વર્ગવાસ બાદ ભરતક્ષેત્રમાં કોઈપણ આચાર્ય અગિયાર અંગના ધારક ન થયા. તેમની પરંપરામાં થયેલા શ્રી સુભદ્ર, યશોભદ્ર (અભયભદ્ર), ભદ્રબાહુ (દ્વિતીય) (યશોબાહુ, જયબાહુ) અને લોહાચાર્ય (દ્વિતીય)-આ ચાર આચાર્યો આચારાંગ આદિ દશ અંગના ધારક હતા. આ ચાર આચાર્યોનો સામુહિક સમય ૯૭ વર્ષનો છે.

આમ, શ્રી મહાવીર ભગવાનના નિર્વાણ બાદ શાસન પરંપરા આ પ્રમાણે થઈ :

આ પ્રમાણે આપણે જોયું કે ક્રમે ક્રમે બાર અંગ અને ચૌદ પૂર્વના જ્ઞાનમાં ઘટાડો થતો ગયો. અહીં સુધી એટલે કે વીર નિર્વાણના ૫૬૫ વર્ષ સુધી આ ઉપલબ્ધ જ્ઞાનને લિપિબદ્ધ કરવાની પરિપાટી નહોતી.

દ્રવ્યશ્રુત

દ્રવ્યશ્રુતના બે ભેદ છે. : (૧) અંગપ્રવિષ્ટ અને (૨) અંગબાહ્ય.

અંગ પ્રવિષ્ટ શ્રુતના બાર ભેદ છે. જે "દ્વાદશાંગી" (બાર અંગ) તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.

દ્રવ્યશ્રુત

બાર અંગ - તેમના વિષય અને પદ સંખ્યા

બારમાં દ્રષ્ટિવાદ અંગના પાંચ અધિકાર

પહેલો અધિકાર : "પરિકર્મ"

પરિકર્મમાં ગણિતના કરણસૂત્ર છે. તેના પાંચ ભેદ છે.

બીજો અધિકાર "સૂત્ર"

તેમાં મિથ્યાદર્શન સંબંધી ત્રણસો ત્રેસઠ કુવાદોનો પૂર્વપક્ષ લઈને તેમને જીવ પદાર્થ પર લગાવવા-આદિનું વર્ણન છે.

તેના પદ અઠ્યાશી લાખ...... (૮૮,૦૦,૦૦૦)

ત્રીજો અધિકાર "પ્રથમાનુયોગ"

તેમાં પ્રથમ જીવને ઉપદેશ યોગ્ય તીર્થંકર, ચક્રવર્તી આદિ ત્રેસઠ શલાકા પુરુષોનું વર્ણન છે.

તેના પદ પાંચ હજાર......... (૫૦૦૦)

ચોથો અધિકાર "પૂર્વગત" તેના ૧૪ ભેદ છે, જે ૧૪ પૂર્વ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.

પાંચમો અધિકાર "ચૂલિકા" છે. તેના પાંચ ભેદ છે.

બારમા "દ્રષ્ટિવાદ અંગ"ના દરેક અધિકારના કુલ પદની સંખ્યા :-

અંગ બાહ્ય શ્રુત